Ở Việt Nam, sự đa dạng về dòng họ là một nét đặc trưng văn hóa, với hơn 1000 dòng họ khác nhau. Trong đó, những dòng họ lớn như Nguyễn (chiếm 38,4% dân số), Trần (12,1%), Lê (9,5%) hay Phạm (7%) là những cái tên quen thuộc. Thế nhưng, có những dòng họ với số lượng khiêm tốn hơn nhiều, nhưng lại sở hữu những đóng góp to lớn cho sự phát triển của đất nước, và dòng họ Mai là một ví dụ điển hình. Họ Mai chủ yếu sinh sống ở các tỉnh thành thuộc khu vực Bắc Bộ và Bắc Trung Bộ. Dù số lượng không lớn, nhưng dòng họ này đã sản sinh ra nhiều danh tướng, cận thần, những người con ưu tú mang dòng họ Mai làm rạng danh sử Việt.
Mai An Tiêm và trái dưa hấu: Câu chuyện khởi nguồn từ đời vua Hùng thứ 17
Nhắc đến dòng họ Mai, không thể không nhắc đến câu chuyện về Mai An Tiêm và trái dưa hấu, một sự tích gắn liền với đời vua Hùng thứ 17. Theo cuốn sách “Gia tộc họ Mai” (xuất bản năm 2010), Thượng thủy tổ của dòng họ là Mai An Tiêm (tên thật là Mai Yển), con rể của vua Hùng Duệ Vương (khoảng 400-258 TCN).
Câu chuyện kể rằng, mỗi khi có lễ trọng, vua Hùng ban quà cho phò mã Mai Yển. Tuy nhiên, thay vì tỏ lòng cảm tạ, Mai Yển lại nói: “Của biếu là của lo, của cho là của nợ”. Câu nói này khiến vua Hùng buồn bực, những kẻ nịnh thần thừa cơ bêu xấu Mai Yển. Vua ra lệnh đày Mai Yển cùng vợ con ra một hòn đảo hoang vu.
Nhắc đến dòng họ Mai, không thể không nhắc đến câu chuyện về Mai An Tiêm và trái dưa hấu – sự tích gắn liền với đời vua Hùng thứ 17 (Ảnh minh hoạ)
Tại đảo hoang, cuộc sống của gia đình Mai Yển vô cùng khó khăn. Cho đến một ngày, họ phát hiện ra một loài chim quạ tha những quả lạ về ăn. Mai Yển tìm cách đuổi quạ đi và ăn thử quả đó, thấy ngon ngọt lạ thường. Ông liền lấy hạt gieo trồng, và mùa đầu tiên đã thu hoạch được rất nhiều quả.
Tiếng lành đồn xa, những thuyền buôn từ đất liền tìm đến đảo để mua dưa hấu. Nhờ đó, gia đình Mai An Tiêm có thêm thức ăn và đồ dùng, cuộc sống dần khấm khá hơn. Vì chim quạ đã mang hạt từ phương Tây đến, nên Mai An Tiêm đặt tên cho loại quả này là Tây Qua. Về sau, người Tàu (Trung Quốc) ăn thấy ngon, khen “hảo”, từ đó có tên gọi là dưa hấu.
Mai Hắc Đế: Vị vua áo vải chống lại ách đô hộ của nhà Đường
Trong lịch sử, dòng họ Mai còn có một vương triều riêng, dù chỉ tồn tại trong thời gian ngắn, nhưng đã để lại dấu ấn sâu sắc trong lòng dân tộc. Vị vua đầu tiên của vương triều này là Mai Thúc Loan (670-723), một người con ưu tú của dòng họ Mai, người mà sử sách gọi là Mai Hắc Đế.
Mai Thúc Loan sinh ra trong một gia đình nghèo khó. Từ nhỏ, ông đã phải phụ giúp mẹ kiếm sống bằng nghề làm thuê và kiếm củi. Tuy cuộc sống vất vả, nhưng Mai Thúc Loan sớm bộc lộ trí thông minh, sáng kiến và sức khỏe hơn người.
Lớn lên, Mai Thúc Loan trở thành một đô vật nổi tiếng, nhiều lần giết được hổ dữ, được dân làng khâm phục và tôn làm Đầu phu, thủ lĩnh quân sự của làng.
Vào thời điểm đó, đất nước ta đang phải chịu ách đô hộ hà khắc của nhà Đường. Nhân dân bị áp bức, bóc lột nặng nề, cuộc sống vô cùng khổ cực. Với lòng yêu nước thương dân sâu sắc, Mai Thúc Loan đã đứng lên lãnh đạo cuộc khởi nghĩa lớn ở vùng Hoan Châu (Nghệ An ngày nay).
Cuộc khởi nghĩa của Mai Thúc Loan nhanh chóng lan rộng, thu hút đông đảo nhân dân trong nước hưởng ứng. Ông còn liên kết với các nước láng giềng như Chăm Pa, Chân Lạp, tạo nên một lực lượng hùng mạnh chống lại quân xâm lược. Mai Thúc Loan tự xưng là Hoàng đế, lấy hiệu là Mai Hắc Đế, đóng đô tại Vạn An (Nam Đàn, Nghệ An), khẳng định quyết tâm xây dựng một chính quyền độc lập, thoát khỏi sự thống trị của phương Bắc.
Sử sách ghi lại rằng, Mai Hắc Đế lấy hiệu là “Hắc Đế” (vua Đen) vì hai lý do. Thứ nhất, theo quan niệm phong thủy, ông mang mệnh thủy, mà màu đen là màu tượng trưng cho nước. Thứ hai, ông có nước da đen sạm, nên lấy hiệu này để thể hiện sự gần gũi với nhân dân.
(Ảnh minh hoạ)
Cuộc khởi nghĩa của Mai Hắc Đế đã gây ra những biến động lớn cho vùng đất phía nam của triều Đường. Đô hộ An Nam khi đó là Quang Sở Khách hoảng sợ, bỏ chạy về nước xin viện trợ.
Theo cuốn Tân Đường thư, Mai Thúc Loan đã tập hợp được 32 châu, liên kết với các nước Lâm Ấp, Chân Lạp, Kim Lân, chiếm cứ vùng Nam Hải, với số lượng lên tới 40 vạn người. Cuốn Lịch sử Việt Nam (tập 1) cũng ghi nhận, Lâm Ấp và Chân Lạp đã đem mỗi bên 10 vạn quân hợp với Mai Thúc Loan đánh chiếm Phủ đô hộ An Nam là Tống Bình (Hà Nội ngày nay).
Tuy nhiên, đến năm 722, nhà Đường đã cử tướng Dương Tư Húc cùng Quang Sở Khách đem 10 vạn quân tái chiếm An Nam. Quân Đường ồ ạt tấn công vào thành Vạn An, khiến Mai Hắc Đế phải rút vào rừng. Sau đó, ông bị ốm và mất. Nghĩa quân tan vỡ.
Dù thất bại, nhưng cuộc khởi nghĩa của Mai Hắc Đế đã giữ quyền tự trị cho An Nam được gần 10 năm (713-722). Nó được đánh giá là một trong những cuộc khởi nghĩa lớn nhất ở nước ta thời Bắc thuộc, thể hiện tinh thần yêu nước, quật cường của dân tộc.
Sau khi Mai Hắc Đế qua đời, con trai ông là Mai Thúc Huy (Mai Thiếu Đế) lên kế vị, tiếp tục lãnh đạo cuộc kháng chiến. Tuy nhiên, do lực lượng yếu thế, Hùng Sơn thất thủ, Mai Thiếu Đế bị quân Đường giết hại. Sau đó, anh trai của ông là Mai Kỳ Sơn lên ngôi, tiếp tục tổ chức các cuộc kháng chiến, nhưng cuối cùng cũng không thành công.
Những người con ưu tú của dòng họ Mai trong lịch sử và hiện tại
Ngoài Mai An Tiêm và Mai Hắc Đế, dòng họ Mai còn có nhiều người con ưu tú khác, đóng góp vào sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc.
(Ảnh minh hoạ)
– Mai Xuân Thưởng (1860-1887): Một nhà lãnh đạo nghĩa quân nổi tiếng trong phong trào Cần Vương chống Pháp ở cuối thế kỷ XIX. Ông đã quy tụ lực lượng, lập căn cứ kháng chiến, tổ chức nhiều trận đánh dũng cảm, gây cho quân Pháp nhiều tổn thất nặng nề. Dù cuối cùng bị bắt và xử tử, nhưng tinh thần yêu nước của Mai Xuân Thưởng vẫn sống mãi trong lòng dân tộc.
– Mai Phương Thúy (sinh năm 1988): Hoa hậu Việt Nam 2006, một biểu tượng sắc đẹp của thế hệ mới, không chỉ thành công trong lĩnh vực sắc đẹp mà còn lấn sân sang kinh doanh và hoạt động nghệ thuật.
– Mai Đức Chung (sinh năm 1951): Một huấn luyện viên bóng đá tài ba, người đã có nhiều đóng góp cho sự phát triển của bóng đá nữ Việt Nam. Ông đã dẫn dắt đội tuyển bóng đá nữ Việt Nam giành nhiều thành tích cao, trong đó có 6 lần vô địch SEA Games và lần đầu tiên tham dự Vòng chung kết FIFA World Cup nữ 2023.
– Mai Bang, Mai Khuyến, Mai Công, Mai Trọng Hòa: Bốn tiến sĩ Nho học ở thôn Đông, xã Đào Viên (Quế Võ, Bắc Ninh), những người đã làm rạng danh dòng họ Mai và vùng đất Bắc Ninh với truyền thống khoa bảng.
